Արցախի ցեղասպանությունից հետո ՝ 2023 թվականի նոյեմբերի սկզբին, քաղաքագետների հայկական ասոցիացիայի կայքում հրապարակվել Է "Արխիվից հանված Եվրոպական արժեքները" էսսեն։
Հոդվածում դիտարկվում էին հիմնական համամարդկային եվրոպական արժեքները ժամանակակից իրողությունների հետ կապված: Ահա մի հատված այս հոդվածից այդ հիմնարար արժեքներից մեկի մասին՝ «Ազատություն և հավասարություն».
Այս փոխադարձ կապի մեջ գերիշխողը ազատությունն է, ավելի ճիշտ՝ օգուտ, շահ ստանալու ազատությունը։ Շատ դեպքերում՝ ի վնաս հավասարության։ Ավելին, ազատությունը հաճախ դրսևորվում է ճնշման և բիրտ ուժի անպատիժ գործադրմամբ։ Յուրաքանչյուր ոք, ով ուժ է կիրառում, ազատ է դա անելու, եթե դա ձեռնտու է մյուս հզոր մարդկանց կամ առնվազն չի հակասում նրանց շահերին»:
Նույն կայքում տեղադրված այս հոդվածի անգլերեն տարբերակը ուղարկեցի The Economist-ին և օրերս ստացա «Ավտորիտարները երթում են» հոդվածը։
Հոդվածում նշվում է, որ որոշ քաղաքական ուժեր սխալմամբ պնդում են, որ համամարդկային արժեքները նոր իմպերիալիզմն է, որը պարտադրվում է մարդկանց, ովքեր փոխարենը ցանկանում են անվտանգություն և կայունություն։
Բեռլինի պատի անկումից հետո հույս կար, որ աճող բարգավաճումը կնպաստի ազատությանն ու հանդուրժողականությանը, նշում է հոդվածագիրը։ Բայց չնայած համաշխարհային արտադրանքի քառապատկմանը, ազատությունն ու հանդուրժողականությունը տարբեր կերպ են զարգացել: Աշխարհում շատ մարդիկ շարունակում են հավատարմության երդում տալ ավանդական հավատալիքներին, որոնք երբեմն երանգավորված են անհանդուրժողականությամբ: Եվ չնայած մարդիկ այս օրերին ավելի են հարստացել, նրանք հաճախ արհամարհում են ուրիշներին «մենք և նրանք» սկզբունքով: Այն երկրները, որտեղ Ղուրանի այրումը հանդուրժվում է, և այն երկրները, որտեղ դա համարվում է հանցագործություն, միմյանց են նայում աճող փոխադարձ հակակրանքով:
Ըստ հոդվածի՝ հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ վտանգի զգացումը մարդկանց ստիպում է ապաստան գտնել ընտանիքում, ռասայական կամ ազգային խմբերում, մինչդեռ ավանդույթներն ու համակարգային կրոնը մխիթարություն են տալիս: Անօրենության և անկարգությունների պայմաններում որոշ մարդիկ ապահովություն էին փնտրում իրենց ցեղում կամ իրենց աղանդում։ Արաբական գարունը և Ամերիկայի՝ Իրաքում և Աֆղանստանում ժողովրդավարություն հաստատելու փորձերը դատապարտված էին ձախողման։ Հույս ունենալով, որ կարգուկանոնը կվերականգնվի՝ ոմանք ողջունեցին բռնապետերի վերադարձը։ Որոշ երկրներ, ինչպիսիք են Ռուսաստանը և Վրաստանը, ավելի հանդուրժող չեն դառնում, երբ նրանց բարեկեցությունն աճում է: 1990-ականներին Ռուսաստանի տնտեսական փլուզումից և դրամատիկ բարեփոխումներից հետո ռուսները բարգավաճեցին 2000-ականներին: 1999-2013 թվականներին մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն դոլարային արտահայտությամբ աճել է 12 անգամ։ Սակայն դա չփարատեց կուտակված վախը։
Հոդվածում նշվում է, որ առաջին հայացքից թվում է թե այս ամենը աջակցում է Չինաստանի Կոմունիստական կուսակցության դիրքորոշմանը` անտեսելու համընդհանուր արժեքները որպես ռասիստական նեոիմպերիալիզմ, և որ սպիտակ արևմտյան էլիտաները պարտադրում են ազատության և ժողովրդավարության իրենց տարբերակը մարդկանց, ովքեր փոխարենը ցանկանում են անվտանգություն և կայունություն: .
Սակայն չինական փաստարկի թերությունը, գրվում է հոդվածում, այն է, որ ցինիկ քաղաքական գործիչները երբեմն փորձում են անվտանգության սպառնալիքներ ստեղծել, քանի որ գիտեն, որ վախկոտ մարդիկ տենչում են ուժեղ մարդու իշխանությունը: Նույնիսկ կայացած ժողովրդավարական երկրներում այնպիսի քաղաքական գործիչներ, ինչպիսիք են Դոնալդ Թրամփը և Ժաիր Բոլսոնարոն՝ Ամերիկայի և Բրազիլիայի նախկին նախագահները, տեսել են, որ կարող են օգտագործել ձախակողմյան ընտրողների անհանգստությունը՝ աջակցություն մոբիլիզացնելու համար: Այսպիսով, նրանք սկսեցին զգուշացնել, որ իրենց քաղաքական հակառակորդները ցանկանում են ոչնչացնել իրենց կողմնակիցների ապրելակերպը և սպառնալ իրենց երկրների գոյությանը: Սա իր հերթին անհանգստություն ու թշնամանք առաջացրեց մյուս կողմից։
Հոդվածը նաև պնդում է, որ անվտանգության լուծումը կայանում է նրանում, թե ինչպես են երկրները վերաբերվում փոփոխություններին՝ լինի դա գլոբալ տաքացում, արհեստական ինտելեկտ, թե աճող լարվածություն Չինաստանի և Ամերիկայի միջև: Այն երկրները, որոնք լավ են դիմագրավում փոփոխություններին, ավելի լավ կկարողանան իրենց հասարակություններին ստիպել վստահ զգալ ապագայի նկատմամբ: Եվ այստեղ է, որ համամարդկային արժեքներն իրենց ուրույն տեղն են գտնում:
Համընդհանուր արժեքները, պնդում է հոդվածի հեղինակը, շատ ավելին են, քան պարզապես արևմտյան բարեպաշտությունը: Չկա ավելի լավ ճանապարհ առաջընթաց գրանցելու համար:
Հավանաբար կարելի է համաձայնել հոդվածի հեղինակի հետ, որ, վստահ լինելով իրենց խնայողություններին և սոցիալական ապահովության ցանցին, հարուստ երկրների քաղաքացիները ավելի քիչ խոցելի են այլ երկրներում կյանքեր կործանող իրադարձությունների նկատմամբ: Եվ որ հարուստ երկրներն ավելի շատ ռեսուրսներ ունեն՝ ծախսելու սպառնալիքների և աղետների դեմ պայքարում:
Այդուհանդերձ, կհամաձայնե՞ն արդյոք այս մթքի հետ համամարդկային արժեքներին ապավինած արցախահայությունը, որը 2023 թվականի սեպտեմբերին ենթարկվել է էթնիկական զտումների՝ Ադրբեջանի ռազմական ագրեսիայի արդյունքում, որը կոպտորեն անտեսում է այդ արժեքները։ Բռնություններով ուղեկցվող ագրեսիա, քաղաքացիական անձանց, այդ թվում՝ երեխաների և ծերերի սպանություններ, այլ վանդալիզմի կանխամտածված գործողություններ, որոնց նպատակը ցեղասպանությունն էր՝ հազարավոր տարիներ շարունակ հայրենի հողում ապրող հայերին վտարելով։ Արդյո՞ք այս արժեքներն այս մարդկանց համար, հոդվածի հեղինակի խոսքերով, «հասարակությունը անապահովությունից պաշտպանող մեխանիզմ» էին՝ Ադրբեջանի հանցավոր արարքների դեմ, կանխե՞լու Ղարաբաղի հայերի ցեղասպանությունը։
ՄԱԿ-ի կանոնադրությամբ և միջազգային իրավական ակտերում ամրագրված համամարդկային արժեքները չեն գործել ։ Պետությունները, որոնք իրենց համարում են այս համամարդկային արժեքների հիմնական կողմնակիցները, չեն կիրառել իրենց միջազգային պարտավորություններով նախատեսված միջոցները։ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը, արտակարգ նիստում քննարկելով Լեռնային Ղարաբաղում հումանիտար աղետի հարցը, սահմանափակվել է զսպվածության և մարդու իրավունքների հարգման կոչերով՝ ուղղված և՛ ագրեսորին, և՛ նրա զոհին։ Այդ պահին արցախահայության համար համամարդկային արժեքների հարցը փակվեց.
Պարզվում է, որ առնվազն միջազգային քաղաքականության մեջ համամարդկային արժեքները, որոնք քննարկվում են The Economist-ի հոդվածում, վերաբերում են հոդվածի լեզվով ասած՝ «հարուստ» երկրներին, բայց իրականում չեն վերաբերում մյուսներին։ Մարդու իրավունքների միջազգային համակարգի հիմքում ընկած է համընդհանուր սկզբունքը, որ մենք բոլորս հավասարապես իրավունք ունենք օգտվելու մարդու իրավունքներից, անկախ նրանից, թե ով ենք մենք կամ որտեղ ենք ապրում: Այս սկզբունքը հիմք է հանդիսացել 1948 թվականին ընդունված Ցեղասպանության կոնվենցիայի և Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի, և տարիների ընթացքում այն շարունակել է հիմք հանդիսանալ պատասխանատվության նոր միջոցների համար, այդ թվում՝ 2002 թվականին ստեղծված Միջազգային քրեական դատարանի համար:
Տասնամյակների ընթացքում այս իրավական ենթակառուցվածքը զարգացել է, որպեսզի պետությունները պահպանեն մարդու իրավունքների պաշտպանության իրենց պարտավորությունները: Այնուամենայնիվ, նորագույն պատմությունը լի է օրինակներով, որ շատ պետություններ միշտ միայն խոսքով են աջակցել այս սկզբունքին ՝ ցուցաբերելով անպատրաստություն և այն կիրառելու դժկամություն ։
Յուրաքանչյուր ոք, ով կասկածում է դրան, կարող է փոխել իր կարծիքը՝ ծանոթանալով Foreign Affairs-ում տպագրված «Գազան և կանոնների վրա հիմնված կարգի ավարտը» հոդվածին։